لیکوال قاسم سواتی: برطانیه
“ماشومان د نړۍ ترټولو قيمتی اثاثا، سرچینه او د راتلونکي وخت لپاره غوره هیله ده”، دا خبره جان ایف کینیډي (۱۹۱۷-۱۹۶۳) ، یو امریکایی سیاستوال او د متحده ایالاتو ۳۵م ولسمشرکړی ده . همدا ډول د برتانیې مشهوره سوداګره ښځه، سندرغاړې، اداکاره او ماډله (ناومي ایلین کیمبل) د ماشومانو په اړه خپل نظر داسې څرګندوي، “ماشومان زمونږ مستقبل دی، مونږ لره پکار دی چي دٙ دوی پالنه ډير پآ محنت او خلوص سره وکړو.”
ماشومان د ملت راتلونکي جوړونکي او معماران دي. دوی د بالغ خلقو پا مقابلا کښ دٙ پرمختګ، خلاقیت او نوښت لپاره ډیر ظرفیت او استقامت لري. پا دے وجا جیاکومو لیوپاردي (۱۷۹۸-۱۸۳۷) یو ایټالوی فیلسوف، لیکوال او شاعر دا باور کوۍ چې ماشومان هر څه په نڅا څيز کښ مومي او ویني. او دٙ دے پا مقابلا کښ بالغ خلق پا هر څيز کښ څا څيز هم نا مومی او وينۍ.
د ماشومانو د حقونو په اړه د ملګرو ملتونو د کنوانسیون له مخې هر هغه څوک چې عمر یې د ۱۸ کلونو څخه کم وي د ماشوم په توګه تعریف کیدی شي چې ډیر حقونه لري. له بده مرغه د افغانستان اکثره ماشومان د جګړو، سیاسي او اقتصادي بې ثباتۍ او نورو عواملو له امله چې افغانان ورسره مخامخ دي، له دغو حقونو برخمن نه دي او دوی تا دا خپل حقونا نا مِلاويږي. تر اوسه په افغانستان کې د جګړې پر مهال ډېر ماشومان ټپيان، بې ځايه شوي او وژلے شوي دي.
اټکل کیږي چې د ۲۰۰۵ او ۲۰۲۱ تر منځ لږترلږه ۳۲،۹۴۵ ماشومان وژلے شوي یا معیوب شوي دي، دٙ ماشومانو دٙوژلو دا شميره دٙهغوې دٙ هغو مرګونونا علاوه ده کوم چې د ناروغتياګانو، بې وزلۍ او لوږې په وجا مړه شوي وي، لکه څنګه چې د ماشومانو د خوندي کولو (د ماشومانو نړیواله خیریه) لخوا ادعا شوې. .
همدارنګه د همدې خیریه موسسې له خوا دا ادعا هم شوې چې د ۲۰۲۰ کال له پیل او د ۲۰۲۱ کال تر منځ په هېواد کې ۸۰۶ ماشومان وژٙلے شوۍ او ۴۳۰۱ ماشومانو ته مرګ ژوبله راپيخا شوی وه، او دٙ دے ټولو حادِثاتو تړون دٙ افغانستان دٙ جګړې سره وو.
یو مشهور امریکایی لیکوال او کلینیکي ارواپوه (کی ریډفیلډ جیمیسن) د ماشومانو د فلاح و بهبود پا ضرورت ټینګار کوي لکه: “ماشومانو تا دٙ لوبو دپاره دٙ ازادئ او وخت ضرورت دے. لوبه کول عیش و آرام نه دی. لوبه کول دٙ ماشومانو دپاره يو ضرورت دے.» په هرصورت، په افغانستان کې ماشومان د لوبو، تفریح او نورو کلتوري فعالیتونو لپاره د اړتیا وړ اسانتیاوې، سرچینې او وخت نه لري او نه هم په هیواد کې د دوی د امنیت، ساتنې او نوردٙ ژوند دٙ سهولتونو لپاره هيڅ مناسب نظام شتا .
لکه څنګه چې د کنوانسیون په ۲۸ ماده کې ذکر شوی، د ماشوم بل اساسي حق تعلیم ترلاسه کول دي. زده کړه په ژوند کې د بریالیتوب کلیدي ګڼل کیږي. هیڅ شخص، قوم او ولس د سمې زده کړې نا بغير ترقی او پرمختګ نشي کولے. “پوهنه د آزادۍ د طلایی دروازې د خلاصولو کلیدي ده”، لکه څنګه چې جورج واشنگټن کارور (یو امریکایی کرهنیز ساینس پوه او اختراع کونکی) استدلال کوي. هم دا وجا ده چی د آلمان ټولنیز ارواپوه، بشرپال فیلسوف، دیموکراتیک سوسیالیست ایرچ سیلګمن فروم (۱۹۰۰-۱۹۸۰) د ماشومانو په زده کړه ډیر ټینګار کوي، لکه: “ولې ټولنه يعنی معاشره دِ د ماشومانو د زده کړې لپاره مسؤلیت احساس کړي، نه د هر عمر د ټولو لویانو د زده کړې لپاره؟” مطلب دا دے چی د ماشومانو تعليم دٙ بالغانو دٙ تعليم نا زيات ضرورۍ دے
د ماشومانو لپاره د ښوونې او روزنې له دومره اهميت باوجود په افغانستان کې د جګړو، اقتصادي بدحالي، سیاسي بې ثباتۍ او د فرصتونو د نشتوالي پا وجا اکثره افغان ماشومان د زده کړو له حقه بې برخې دي.
دا د ماشوم حق هم دی، چې دوړه ګټه اخیستنې او غفلت، دٙ ماشومانو نا کار اخِستل او مذدوری پری کوٙل ، جنسي تیري، اختطاف او قاچاق، غیر انساني چلند او د استحصال له نورو ډولونو څخه ساتل کیږي. دا دٙ دوی بنيادی اِنسانی حق دے چی دٙهر استحصال نا ازاد وی په هرصورت، د هیواد وضعیت ماشومانو ته اجازه نه ورکوي چې له خپلو ټولو حقونو څخه برخمن شي، په ځانګړې توګه د ماشومانو د کار څخه د دوی حق خوندي شي، ځکه چې ډیرافغان ماشومان د کار کولو او د ژوند په اوږدو کې د ډیرو ناخوالو او سختو تجربو څخه تیریږي. په هیواد کې د شته ناڅرګندو حالاتو دٙ وجۍ.
که افغان ماشومانو ته د سمې زده کړې، د ژوند مناسب او معیاري شرایط، له جګړو، لوږې او د دوی په لاره کې له نورو خنډونو څخه د خلاصون زمینه برابره شي، نو دوی غټ او مثالۍ ستر پوهان، ساینس پوهان، ډاکټران، جراحان، ډیپلوماتان، سیاستوال او نور… له هرڅه پورته، د ډیرو نورو هیوادونو لپاره لوی مشران او رول ماډل جوړيدے شي ځکه چې دوی سخت محنتيان،ګران ژوند برداشتکونکۍ، باصلاحیت،هنرمند اوبهادرخلق دي.
قاسم سواتي یو آزاد ژورنالیست، لیکوال او د بشري حقونو فعال دی چې په انګلستان کې میشته دی، او په هټپس://قاسیمسواتی.چوم یامایلتو:ینفو@قاسیمسواتی.چوم ته رسیدلی شي.